24 Dhjetor 2025

Nga Candida Moss – National Geographic/

Nëse ka një të keq në historinë e Lindjes së Krishtit, ai është pa dyshim Herodi, sundimtari që thuhet se vrau mijëra foshnja dhe fëmijë të vegjël për të zhdukur rivalin e tij, foshnjën Jezus. Në traditën e krishterë ai përshkruhet si një tiran i pamëshirshëm, por megjithëse fama e tij për egërsi është e merituar, ai mund të mos i ketë vrarë fëmijët e Betlehemit.

Një mbret i krijuar nga Roma

Herodi i Madh, që sundoi Judenë nga viti 37 deri në vitin 4 p.e.s., pati një jetë të shënjuar nga manovra politike dhe një luftë e vazhdueshme për të ruajtur pushtetin. Ai nuk vinte nga një dinasti e gjatë mbretërore dhe nuk kishte prejardhje priftërore. Ishte idumeas, pjesë e një grupi etnik nga jugu i Judesë, që mendohej se ishin pasardhës të patriarkut biblik Esau. Për këtë arsye, ai shihej si i huaj nga dinastitë hasmonease që kishin sunduar Judenë për një shekull para tij. Adam Kolman Marshak, autor i librit The Many Faces of Herod the Great, thotë se edhe besueshmëria e tij fetare ishte e dobët: “Gjyshi i tij ishte konvertuar, prandaj shumë e shihnin si jo plotësisht hebre. Që një oborrtar idumeas të bëhej mbret i Judesë ishte një arritje e madhe politike dhe kërkonte fat dhe ndihmë të madhe nga Roma.”

Atë që i mungonte në prejardhje, Herodi e kompensoi me instinkt politik. Përmes babait të tij, Antipatrit, ai fitoi mbështetjen romake gjatë luftërave civile që tronditën Mesdheun lindor.

Në vitin 40 p.e.s., kur ushtritë parthe kërcënonin zotërimet romake, Senati Romak mori një vendim të guximshëm. Mark Antoni, të cilit më vonë iu bashkua edhe Oktaviani, i bindi kolegët të emëronin Herodin “Mbret të Judenjve”. Në realitet, Herodi duhej ta fitonte kurorën. Tashmë e kishte një mbret dhe, gjatë tre viteve të ardhshme, Herodi zhvilloi një fushatë të përgjakshme kundër Antigonit, mbretit të fundit hasmoneas. Në vitin 37 p.e.s., me mbështetjen e legjioneve romake, Herodi pushtoi Jerusalemin.

Sundimi i një mbretërie të trazuar

Sundimi i Herodit ishte një ekuilibër i vazhdueshëm. Roma kërkonte stabilitet; grupe të ndryshme judease kërkonin legjitimitet të bazuar në traditat vendase. Për shkak të prejardhjes idumease dhe lidhjeve të ngushta me Augustin, Herodi shihej me dyshim si vegël e Romës. Për të menaxhuar kundërshtimin, ai ngriti një rrjet të sofistikuar informimi dhe ndërhynte vendosmërisht, shpesh me dhunë, kundër kërcënimeve reale ose të imagjinuara.

Historiani Jozef Flavi, burimi ynë kryesor i lashtë për jetën e Herodit, e përshkruan atë si gjithnjë e më paranojak me kalimin e viteve, sidomos ndaj rivalëve hasmoneas. Sipas Jozefit, Herodi ekzekutoi disa anëtarë të familjes së tij, përfshirë gruan e tij të dashur Mariamnen, tre djemtë e tij, si edhe nënën dhe gjyshin e gruas.

Megjithatë, Herodi nuk ishte vetëm despot. Ai ishte edhe administrator i zgjuar, politikat ekonomike të të cilit nxitën tregtinë, bujqësinë dhe zhvillimin urban. Jozefi tregon se gjatë një urie, Herodi shpërndau ushqim nga depot mbretërore. Ai gjithashtu uli taksat dy herë dhe ruajti një mbretëri kryesisht paqësore në një rajon të paqëndrueshëm.

Masakra e të pafajshmëve

Fama e Herodit për dhunë vjen kryesisht nga historia e Lindjes së Krishtit, ku ai urdhëron vrasjen e të gjithë djemve nën moshën dy vjeç. Historia ngjan me një episod të Librit të Eksodit, kur faraoni përpiqet të vrasë foshnjën Moisi duke urdhëruar vdekjen e fëmijëve meshkuj hebrenj. Nuk ka referenca të tjera për këtë ngjarje, as nga burime armiqësore ndaj Herodit. Siç vëren Raymond Brown në The Birth of the Messiah, nëse kjo ngjarje do të ishte reale, do të kishte lënë gjurmë edhe në burime të tjera historike hebraike.

Tim Whitmarsh, profesor i greqishtes në Universitetin e Kembrixhit, sugjeron se historia e masakrës “mund të jetë marrë nga një tregim i ngjashëm për Gaius Octavius-in, perandorin e ardhshëm August”. Ai shpjegon se një profeci e lashtë thoshte se një udhëheqës botëror do të lindte në Velitrae dhe Senati urdhëroi vrasjen e të gjithë djemve të lindur atje; Gaiusi shpëtoi sepse prindërit nuk e regjistruan lindjen e tij. Histori të tilla mund ta kenë frymëzuar autorin biblik.

“Edhe pse shumica e historianëve nuk besojnë në historinë si fakt,” thotë Marshak, “ajo flet për një të vërtetë të caktuar” për sundimin e Herodit. Në Ungjillin sipas Mateut, shpjegon ai, “Herodi është jashtëzakonisht paranojak dhe i shqetësuar për legjitimitetin e tij. Çdo kërcënim ndaj pushtetit të tij trajtohet me egërsi. Kjo gatishmëri për të vrarë këdo që shihej si rrezik flet për një të vërtetë historike.”

Herodi ndërtues

Nëse Herodi mbahet mend pozitivisht për diçka, kjo është shkalla e jashtëzakonshme e vizionit të tij arkitektonik. Në gjithë Judenë dhe më gjerë, ai la pas qytete, fortesa, pallate dhe monumente që rivalizonin arritjet më të mëdha romake.

Rindërtimi i Tempullit të Jerusalemit ishte një nga projektet më ambicioze të botës së lashtë. Platforma e Malit të Tempullit u zgjerua ndjeshëm me mure mbajtëse prej blloqesh gjigante guri. Edhe Talmudi, që e paraqet Herodin si tiran, e lavdëron këtë vepër: “Kush nuk e ka parë Tempullin e Herodit, nuk ka parë një ndërtesë të bukur në jetën e tij.”

Fortesat e Herodit, Masada, Machaerus, Hyrcania dhe Herodium, kombinonin strategjinë ushtarake me madhështinë mbretërore. Në Masada, ai ndërtoi një pallat trekatësh mbi shkëmb, me banja romake, magazina dhe salla pritjeje me mozaikë. Edhe pas dy mijë vjetësh, ajo mbetet një shembull i jashtëzakonshëm arkitekture.

Krijimi i tij më novator ishte Caesarea Maritima, një qytet-port në Mesdhe, ndërtuar për nder të Augustit. Aty u ndërtua porti artificial më i madh i botës greko-romake. Qyteti kishte teatër, amfiteatër, pallate dhe rrugë të planifikuara. Herodi e shihte Caesarenë si një qytet kozmopolit, qartësisht romak, mbi brigjet judease.

Vdekja dhe ndarja

Vitet e fundit të Herodit u shënjuan nga sëmundja, trazirat dhe kaosi i trashëgimisë. Pas vdekjes së tij në vitin 4 p.e.s., Augusti e ndau mbretërinë mes tre djemve të tij, duke i dhënë fund monarkisë së bashkuar herodiane. Pasardhësit nuk patën ambicien dhe aftësinë politike të babait. Brenda një brezi, Judea ra nën sundim të drejtpërdrejtë romak.

Një trashëgimi e gdhendur në gur

Trashëgimia e Herodit është e ndërlikuar. Në traditën hebraike, ai është uzurpator dhe vrasës, por edhe rindërtuesi i Tempullit. Në Shkrimet e Krishtera, ai është i lig. Për romakët, ishte një mbret shembullor aleat. Për historianët dhe arkeologët sot, Herodi është një nga figurat më transformuese të Lindjes së Afërt të lashtë. Veprat e tij arkitektonike mbeten ndër më mbresëlënëset e antikitetit. Edhe sot, dy mijë vjet pas vdekjes së tij, gjurmët e Herodit janë ende aty.